Bij het nadenken over Philip Smith – “mr. Pugwash Nederland” – kwam bij mij onweerstaanbaar de vergelijking met de op 96 jarige leeftijd overleden Joseph Rotblat, nestor en “founding father” van Pugwash Internationaal en Nobelprijswinnaar (1995) voor de Vrede in 1995 naar voren.
Rotblat was onvermoeibaar betrokken bij de fundering van Pugwash als medeondertekenaar van het Russell- Einstein Manifesto van 1955: 50 jaar toewijding aan Pugwash als organisatie die zich bezighoudt met “World Affairs”, van kernbewapening tot armoedeproblematiek.
(1923 – 2005)
Het is frappant dat het laatste artikel van Phil was gewijd aan Joseph Rotblat. Het verscheen in het blad van de INES en werd overgenomen in de laatste Pugwash Nieuwsbrief. Phil was het lang niet altijd eens met “de grote baas”. Zo verfoeide hij het Non Proliferatie Verdrag met zijn indeling in twee klassen, “de haves en de have nots”. Maar in zijn stuk over Jo Rotblat overheerst bewondering en dankbaarheid voor diens moed om in 1944 als enige te kappen met het Manhattan project en de gevolgen daarvan te dragen. Phil noemde Jo: “The man who invented conscience”, maar die omschrijving is ook geheel op hemzelf van toepassing. Hij was in die geest een half leven lang het boegbeeld van Pugwash Nederland evenals Jo Rotblat dat was voor Pugwash International. Zoals zijn vrouw Henny het typeerde: Pugwash was nooit uit zijn gedachten, hij stond er mee op en ging er mee naar bed.
Bij zijn afscheid als bestuurslid van Pugwash in januari 2003 noemden wij hem een “radicale politieke vechtersbaas in woord en geschrift”, woorden ontleend aan zijn eigen afscheidsbrief. Een ieder die Phil goed kent zal hem daarin herkennen. Bij wereldproblemen groef hij vaak een spa dieper dan menig ander. Ik herinner me dat wij beiden in 1998 in een radiouitzending over de kernproeven van India zaten. Ik veroordeelde de stap omdat ik als gevolg de crisis in Zuid-Azië zag aankomen. Maar Phil bracht begrip op voor een land met één miljard inwoners dat kennelijk iets niet mocht waarop zijn land van herkomst, de Verenigde Staten, het alleenrecht scheen te bezitten en er niet over peinsde dat in te leveren. Terecht wees hij de VS als hoofdschuldige aan van een slechte nucleaire ontwikkeling. Zijn afschuw over de machtspolitiek van zijn eerste vaderland heeft Phils leven pijnlijk beheerst. Zo er binnen Pugwash allerwegen kritiek op de VS is, voor Phil ging dat dieper dan bij wie dan ook. Hij behoort tot de weinige Amerikanen die slechts in afschuw over de politieke aspecten van hun vaderland kunnen denken en spreken. “The Holy American Empire” was zijn betiteling. Je zou hem zeker geestelijk, maar in feite ook bijna letterlijk, als een asielzoeker kunnen beschouwen, iemand die het in eigen land niet uit kon houden.
Veertig jaar Pugwash Nederland is niet niks. Het ontstond in Groningen op initiatief van Hans Tolhoek met mensen als Boskma, Röling, Van der Woude, Van Klinken en Phil Smith. Maar reeds in 1963 nam Phil het roer over. In die eerste tijd was er maar één bestuurslid, de secretaris-penningmeester die in feite alles deed wat Pugwash in beweging hield. Pas midden jaren tachtig was er sprake van een bestuur van drie man: Hylke Tromp als voorzitter, Phil als secretaris en Jan Kommandeur als penningmeester. De voorzitter zat de spaarzame vergaderingen voor, maar één ding bleef: de secretaris hield de vaart erin, die bepaalde het leven in de vereniging. In de jaren negentig heeft Phil langzaam maar zeker een stapje terug gedaan. Het secretariaat kwam in mijn handen, maar Phil bleef de financiën en de Nieuwsbrief verzorgen. Hij riep een kring van bijna 300 “Vrienden van Pugwash” in leven; een creatie die zover ik weet uniek is binnen Pugwash. Phil kende velen van de vrienden persoonlijk. Hij was niet alleen een “volijverige” secretaris, maar vooral een man van inhoud en projecten: die een essay wedstrijd voor middelbare scholieren organiseerde; die het initiatief nam tot de uitgave van een boek “The World at the Crossroads”. Zijn werk over de ongelijkheid in de wereldeconomie is helaas niet voltooid.
In januari 2003 heeft Phil als bestuurslid afscheid genomen. Zijn gezondheid begon hem in de steek te laten. Wat velen wellicht verbaasde, is dat hij het afscheid combineerde met het beëindigen van het lidmaatschap. Ik wist persoonlijk al langer dat hij met dit idee rondliep. De beste woorden die ik daarvoor kan vinden zijn “betreuren”, “respecteren” en “begrijpen”. Betreuren omdat ik weet dat niemand binnen Pugwash Nederland ernaar verlangde dat Phil als lid zou opstappen. Respecteren en begrijpen omdat ik wist dat hij meer en meer moeite had met de te voorzichtige koers van Pugwash Internationaal en ook met het gebrek aan daadkracht van zijn “eigen” club. Als lid van de Council van Pugwash Internationaal (1987-1992) voelde hij zich onbegrepen en niet gelukkig. Wat hem daar parten speelde was de spanning tussen wetenschappelijke degelijkheid en het politiek relevante moment van handelen. Hij was wetenschapper genoeg om degelijkheid belangrijk te achten, maar het was hem een gruwel als het politiek relevante moment van actie daardoor voorbij ging. Dat begreep ik heel goed van hem en ik was het er ook mee eens. Hij wilde in zijn laatste jaren zijn mening kunnen ventileren zonder Pugwash daarmee te belasten, een respectabel standpunt; hij bleef “Vriend van Pugwash”. Eigenlijk is hij – gelukkig maar – niet los van Pugwash gekomen. Het was en bleef zijn geesteskind en het kost ons geen enkele moeite om van Phil Smith afscheid te nemen als één der onzen. Dat was hij en dat blijft hij in onze herinnering, strijder voor recht en vrede.
– Bart van der Sijde