Tom Sauer is assistant professor aan de Universiteit Antwerpen in internationale politiek. Tom Sauer draagt door middel van zowel wetenschappelijke artikelen als artikelen in kranten en tijdschriften actief bij aan de debatten in de Belgische media over kernwapens. Hij wordt regelmatig gevraagd voor bijdrages aan radio en televisie. Daarnaast is hij actief (Nederlands) Pugwash lid in België. Vorig jaar heeft hij de titel toegekend gekregen van Ambassadeur voor de Vrede door Pax Christi Vlaanderen voor het werk dat hij verricht voor de vrede. Ondanks dat het interview werd telefonisch gehouden is de gedrevenheid en het enthousiasme voor het vakgebied direct duidelijk.
Waar komt uw interesse voor het nucleaire domein vandaan?
De nucleaire problematiek heeft mij altijd aangesproken. Wat heeft meegespeeld is dat ik van huis uit altijd ben gestimuleerd om de ontwikkelingen in politiek en maatschappij te volgen. De problematiek van de kernwapens was zeer actueel in 1979, ik was toen 10 jaar. In Brussel was dat de tijd van de grote kernwapendemonstraties. Mijn ouders namen ons ook mee naar de demonstraties. Daarnaast, toen in 1985 kernwapens werden geplaatst in België, zat ik op de middelbare school en is een leraar een heel semester bezig geweest met deze problematiek. Als onderdeel van de lessen moesten wij boeken lezen over dit onderwerp en daarover spreekbeurten houden. Zo is van het een het andere gekomen.
Ik wilde vredesproblematiek en strategie gaan studeren, en heb dat eerst in Wallonië gedaan en daarna in Leuven. Nadien ben ik in het buitenland verder gaan studeren, in Engeland en Italië. Na mijn studies heb ik een stage gedaan bij de Verenigde Naties, bij United Nations Institute for Disarmament Research (UNIDIR), in 1993, en daarna een stage bij de Europese Commissie over Dual Use export goederen. Vervolgens ben ik gaan promoveren op dit onderwerp, en dan met name over het Amerikaanse nucleaire wapenbeleid na de koude oorlog. Daarvoor heb ik twee jaar in Amerika aan de universiteit van Harvard onderzoek verricht. Het is een goede universiteit, met name voor dit onderwerp omdat er veel professoren zitten die directe banden hebben met de Amerikaanse politiek. Dat heeft veel deuren in Washington geopend en ben ik daardoor bijvoorbeeld bij de “nucleaire tsaar” Frank Miller in het Pentagon geweest om interviews af te nemen.
Waarom moeten de kernwapens uit de vijf Europese landen?
De vraag is eigenlijk omgekeerd, waarom zouden ze hier moeten blijven? Dit waren wapens die bij ons gestationeerd zijn gedurende de Koude Oorlog, in de jaren vijftig en zestig. Ze waren hier omwille van die specifieke omstandigheden, met name het Warschau pact en de grote Russische bedreiging. Dat is meer dan een halve eeuw geleden. Maar vandaag de dag is de USSR opgeheven, is het Warschau pact opgeheven, is de NAVO de grootste alliantie ter wereld met de meeste militaire middelen. Er is dus geen enkele reden om de kernwapens te behouden.
Tenzij u vindt dat in het algemeen kernwapens vrede bewerkstelligen omwille van de nucleaire afschrikking. We zeggen nu juist het tegenovergestelde: we vinden dat andere staten geen kernwapens zouden mogen aanmaken, zoals in het geval van Iran, omdat dat een onveiligere wereld te weeg zou brengen. Het is echter het een of het ander. Ofwel, ze zijn stabiliserend en we houden ze, maar dan moeten we ook niet zeuren over Iran. Ofwel, kernwapens zijn destabiliserend en brengen de internationale veiligheid dus niet dichterbij en moeten ze verwijderd worden, maar dan moeten ze ook weg bij de nucleaire wapenstaten en allianties!
Waar zit de terughoudenheid in, om die wapens vooral niet te verwijderen?
Wij geven door het niet verwijderen van kernwapens het signaal aan de rest van de wereld dat wij kernwapens belangrijk vinden. Er worden in de literatuur een paar redenen opgesomd waarom die wapens niet verwijderd worden.
Ten eerste is dat de solidariteit tussen NAVO lidstaten. Nuclear burden sharing wordt gezien als een element van gedeelde verantwoordelijkheid die dus niet alleen de VS, maar waar elk land zijn deel aan moet bijdragen. Maar er zijn nog maar vijf Europese staten die kernwapens stationeren. Daar komt bij dat die NAVO-solidariteit vandaag de dag op een andere manier zou moeten worden ingevuld omdat de omstandigheden nu anders zijn dan tijdens de Koude Oorlog. Indien de NAVO-solidariteit echter blijft afhangen van het feit dat kernwapens blijven opgeslagen in Europa, dan zegt dat heel veel over de NAVO-solidariteit en de NAVO zelf. Het zegt eigenlijk dat de NAVO niet bekwaam is om alternatieve solidariteitsmechanismes te bedenken.
Een tweede argument om ze hier te behouden is om de NAVO nucleair te houden, zolang er kernwapens in wereld zijn. Daarop is dan het tegenantwoord dat wij hier geen tactische kernwapens nodig hebben. We kunnen binnen de NAVO ook gebruik maken van de strategische nucleaire strijdkracht in de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en Frankrijk, dus daarvoor hebben we die tactische kernwapens in België, Nederland, Duitsland en Italië en Turkije niet nodig. Een derde en laatste argument dat soms de ronde doet, is dat onze Oost-Europese buurstaten liever hebben dat die kernwapens hier blijven omwille van de dreiging vanuit Rusland. Deze houding is historisch natuurlijk te verklaren, maar is vandaag de dag overdreven omdat de Russen niet de capaciteiten hebben om Oost-Europa opnieuw onder de voet te lopen. Wij moeten, als West-Europese staten, andere middelen geven aan de Oost-Europese staten om hen veiliger te laten voelen. Het betreft hier subjectieve veiligheid en reassurance. Maar het verschaffen van veiligheid moet dus niet gebeuren met tactische kernwapens, die per definitie -militair gesproken- onbruikbaar zijn. Kernwapens zijn onmogelijke wapens om verschillende redenen. Eén reden is het morele aspect. Nucleaire wapens zijn zo vernietigend dat ze per definitie geen onderscheid maken tussen burgers en militairen, terwijl dat wel een belangrijk aspect is van het moderne oorlogsrecht. Eigenlijk zijn het daardoor illegale wapens en we zouden moeten streven om deze wapensystemen zo snel mogelijk als formeel illegaal te verklaren. Chemische en biologische wapens zijn eerder internationaal verboden, terwijl kernwapens vernietigender zijn dan de biologische en chemische wapens.
Is er ruimte om die wapens illegaal te verklaren?
Er zijn opnieuw kleine stappen in die richting gezet, met name tijdens de laatste herzieningsconferentie van het nucleaire non-proliferatie verdrag, in mei van dit jaar. Op deze conferentie is het idee van onder andere humanitaire aspecten en internationaal recht goedgekeurd, terwijl dat voorheen niet in de documenten was opgenomen. Ook is er voor de eerste maal voorzichtig sprake van een nucleaire wapen conventie. (Redactie: Met conventie wordt gedoeld op de model conventie die in 1997 opgesteld werd door een groep van juristen, wetenschappers, ontwapeningsexperts en activisten en vervolgens door Costa Rica werd ingediend bij de VN. De conventie beoogt de haalbaarheid te laten zien van de vernietiging van kernwapens en daarmee de onderhandelingen te stimuleren.) Er staat niet in dat we dat morgen gaan introduceren en overmorgen zullen bereiken, maar het is wel de eerste keer dat het concept in het document verschijnt. Heel veel landen, met name de niet-nucleaire wapen staten, hebben daarop aangedrongen. Deze landen zijn ondertussen zeer ongeduldig geworden, omdat zij wel hun verplichtingen onder het Nucleair Non-proliferatie Verdrag nakomen, terwijl de nucleaire wapenstaten niet hun verplichtingen nakomen. Landen zoals Brazilië en Egypte en Turkije, zijn emerging powers en zullen in de toekomst steeds assertiever worden, tenzij de nucleaire wapenstaten echt van richting veranderen.
U noemde daarstraks de aandacht voor Iran overdreven, wat is uw opinie over de nucleaire ontwikkelingen in Iran?
Laat ik heel duidelijk zijn. Ook ik denk dat Iran bezig is met een geheim kernwapenprogramma, en ik kan dat ook heel goed begrijpen. Wij zeggen constant dat kernwapens van essentieel belang zijn voor onze veiligheid, want dat is nog altijd onze NAVO doctrine. Dan moeten we niet verbaasd zijn dat andere landen kernwapens wensen aan te maken, ook al hebben ze een verdrag ondertekend. Temeer daar andere staten die dat verdrag hebben ondertekend ook hun verplichtingen (met name artikel 6) niet nakomen.
Daar komt bij dat de VS in 2002 Iran nog hebben gedefinieerd als toebehorend tot de axes of evil. Men zou van minder bang krijgen en alle middelen aanschaffen die nodig zijn om zich te verdedigen tegen een aanval van de VS. Het bezit van kernwapens geeft blijkbaar nog steeds een vorm van veiligheid, althans dat is de perceptie, want als je kijkt naar welke landen door de VS zijn aangevallen (Irak en Afghanistan), dan zijn dat de landen die geen kernwapens hadden. De andere ‘schurkenstaten’, Noord-Korea en Pakistan zijn niet door de VS aangevallen, en dat zijn toevallig die twee landen die kernwapens hebben opgeslagen. De voorstanders van kernwapens in Iran hebben dus weer een argument om het kernwapenprogramma door te zetten.
Speelt de mogelijke bedreiging vanuit Israël een rol?
Jawel, maar ik denk dat dat de niet de sturende factor is. Het is vooral Israël dat bang is van Iran en niet andersom.
Vindt u dat de VS genoeg doet in de onderhandelingen om veranderingen tot stand brengen met Iran?
Er is in ieder geval een groot verschil tussen de Bush- en de Obama-administratie, of tenminste wat de persoon van de president betreft. Obama heeft toespraken gehouden waarin hij de hand reikt naar de Iraanse bevolking. Hij heeft ook de diplomatieke relaties willen versterken, want die waren daarvoor op een nulpunt beland. Volgens experts hebben deze handreikingen het gras weggemaaid voor de voeten van de extremisten in Iran, die voorheen konden wijzen naar de VS als de grote boeman. De toespraken van Obama zouden daarnaast de demonstraties na de laatste verkiezingen hebben vergemakkelijkt. Ik denk dat er wel iets serieus veranderd is in Iran. Heel veel mensen zijn niet tevreden met het huidige regime in Iran, wat niet wil zeggen dat ze niet akkoord gaan met de nucleaire politiek in Iran. Iran wenst een regionale grootmacht te zijn en kernwapens geven volgens hun perceptie een element van prestige, zowel extern als naar de eigen publieke opinie toe.
En Noord-Korea?
We kunnen enkel afgaan op wat er verschijnt in de media en in gespecialiseerde tijdschriften en op wat de CIA zegt. De CIA gaat ervan uit dat Noord-Korea over enkele kernwapens beschikt. Noord-Korea heeft twee kernproeven doorgevoerd, al discussieert men over de efficiëntie van die proeven. Maar de meeste experts gaan er toch vanuit dat Noord-Korea in staat is om een kernwapen te maken. De andere vraag is natuurlijk of ze het gaan gebruiken. Geen enkele staat maakt kernwapens aan om ze direct in te zetten; kernwapens worden aangemaakt om in te zetten als afschrikkingsmiddel, net zoals wij die wapens “gebruiken”. Kernwapens zijn niet meer ingezet geweest sinds 1945 door de disproportionaliteit van geweld. Deze morele dimensie heeft een norm gecreëerd die dagelijks sterker wordt. Het wordt elke dag moeilijker voor de Amerikaanse president om opnieuw kernwapens in te zetten. Men noemt dat het nucleaire taboe. Dus eigenlijk worden die wapens irrelevanter en irrelevanter en zouden ze dus best flink in aantallen verminderd kunnen worden. Ik denk dat dit taboe ook geldt voor landen als Iran en Noord-Korea. Het gevaar zit hem echter in het aanschaffen van kernwapens door niet-staatsactoren, zoals Al Qaeda.
Welke rol kan Pugwash vervullen bij het tot stand brengen van nucleaire veranderingen? En is er nog wel eigenlijk een rol voor mutual agreement diplomacy, of moeten we toe naar coercive diplomacy?
Wat ontwapening betreft denk ik dat er meer dan ooit behoefte is aan multilaterale onderhandelingen. Dat is ook wat de Russen en de Amerikanen graag willen. Het aantal kernwapens in de VS en Rusland gaat zo ver naar beneden dat de andere kernwapenstaten zoals Frankrijk, Engeland en China bij de onderhandelingen betrokken zullen moeten worden. We zullen dus moeten gaan van bilaterale naar multilaterale onderhandelingen. Pugwash heeft tijdens de Koude Oorlog achter de schermen een belangrijke rol gespeeld bij het samenbrengen van wetenschappers en politici over de partijen. Wapenbeheersingsverdragen, zoals het ABM-verdrag (Anti-Ballistic Missile Treaty van 1972, red.) en SALT (Strategic Arms Limitation Treaty van 1972 en 1979, red.), zijn de facto voorbereid en geschreven binnen gremia zoals Pugwash. Ik denk dat vandaag de dag er evenveel, zo niet meer behoefte aan een vereniging is zoals Pugwash.
Wat non-proliferatie betreft, denk ik dat het zeer moeilijk zal zijn om landen zoals Iran en Noord-Korea ervan proberen te overtuigen af te zien van kernwapens, zolang wij nog kernwapens bezitten. Het is het een of het ander. Ofwel geen enkel land met kernwapens, ofwel we doen niet moeilijk naar landen die kernwapens wensen. Het is niet legitiem om op een hoop van duizenden kernwapens te zitten en te preken tegen andere landen dat ze geen kernwapens mogen aanmaken. Dit is onhoudbaar.
Niemand spreekt erover om morgen meteen al naar nul kernwapens te gaan, ook ik spreek van langzaam afbouwen richting nul en ik denk dat dat mogelijk is binnen dertig a veertig jaar. Amerika kan nu al duizend à tweeduizend kernwapens per jaar ontmantelen, dus technisch is het mogelijk om binnen afzienbare tijd de kernwapenvoorraden te vernietigen. Het vergt enkel politieke wil en ik denk dat er op dat vlak toch wel iets veranderd is in de laatste vijf jaar, niet zozeer in Europa, alswel in Amerika. Obama heeft de richting veranderd en in zijn speech in Praag in april 2009 duidelijk aangegeven waar het op aankomt. Het is onmogelijk is om te doen of er geen vuiltje aan de lucht is en dat de problemen zullen verdwijnen. Als we iets willen doen aan proliferatie, dan moeten we iets doen aan onze eigen wapens, anders zal het niet lukken.
Kan Pugwash nog een rol spelen in voorlichting, gelet op de rol die voorlichting ook in de keuze van uw interesses heeft gespeeld?
Ik denk dat dat altijd nuttig is, want we leven toch in een democratie. En in een democratie zou het toch moeten zijn dat de keuzes die politici maken, gedragen worden door de maatschappij, door de publieke opinie. Dus hoe meer mensen daarvan overtuigd zijn, en politici wakker schudden hoe groter de kans is dat er iets aan gedaan wordt. Dat is nu net het probleem geweest de laatste jaren hier in Europa: er ligt niemand wakker van! En het gevolg is dat er in het huidige beleid niets verandert.
De meeste mensen denken dat nucleaire wapens een achterhaald probleem zijn. En nog meer mensen zijn niet geïnteresseerd in politiek, laat staan buitenlandse politiek en defensiepolitiek. Daardoor is de nucleaire problematiek op de achtergrond geraakt. Toch liggen we er wakker van als het om kernwapens in Iran en Noord-Korea gaat, laat staan dat die wapens in de handen zouden kunnen komen van niet-staatsactoren zoals terroristische organisaties, zoals Al-Qaida. Dan denk ik dat kernwapens niet langer symbolisch blijven.
Tom Sauer neemt de titel van ‘Ambassadeur voor de Vrede’ in ontvangst
-door Rens de Man