In Memoriam: Joseph Rotblat (1908-2005)

Op 31 augustus jongstleden overleed een markante persoonlijkheid op ruim 96 jarige leeftijd vredig in zijn slaap: Joseph Rotblat, oud secretaris-generaal (van 1957 tot 1973) en oud –president (rond 1995) van de internationale Pugwash organisatie, en met deze organisatie winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede in 1995.

Joseph Rotblat kan beschouwd worden als de stichter en meest centrale persoonlijkheid van Pugwash tot aan zijn dood, bijna een halve eeuw lang. Vrijwel tot het laatste moment was hij nog bijzonder actief, zeker gezien zijn hoge leeftijd. Niet alleen door vrijwel alle bijeenkomsten van Pugwash bij te wonen, maar veelal ook als spreker of actief deelnemer aan de discussies. Onlangs formuleerde de oud-voorzitter van Pugwash Nederland, Bas de Gaay Fortman, het als volgt: Als je Joe ziet staan (tijdens één van zijn vele voordrachten), dan denk je bij jezelf: “hij is toch nog een krasse zeventiger”. Een ander voorbeeld van een beoogde activiteit tot het laatste moment: tijdens een kort verblijf in Berlijn eind september, waar een uitgebreide tentoonstelling over het leven van Albert Einstein werd gehouden, zag ik een folder liggen over een congres over Einstein half oktober van dit jaar. Joseph Rotblat stond prominent als openingsspreker op het programma. Hij heeft er niet meer bij kunnen zijn.

Rotblat heeft een veel bewogen leven achter de rug. Hij was van oorsprong een Poolse jood en heeft de bitterheid van de Tweede Wereldoorlog en de jodenvervolging ten volle meegemaakt. Als opkomend talent in de kernfysica had hij eind jaren dertig een beurs gekregen voor onderzoek in Engeland, bij James Chadwick, een vooraanstaand Britse kernfysicus en ontdekker van het neutrondeeltje.

Hij was in augustus 1939 doende om zijn vrouw over te laten komen uit Polen naar Engeland, maar dit werd jammerlijk doorkruist door de Duitse inval in Polen op 1 september 1939, tevens het begin van de Tweede Wereldoorlog. Zijn vrouw en vele familieleden zijn slachtoffer geworden van de nazi vervolging.

Rotblat is in Engeland terecht gekomen in het Engelse atoomproject en met de verhuizing van de Engelse kernfysici naar het Amerikaanse Manhattan project in Los Alamos is ook hij daar gaan werken. Het centrale devies voor hem (en anderen) is altijd geweest: Hitler moet niet als eerste of enige “de bom” hebben, dat zou werkelijk catastrofaal zijn. Maar hij heeft dat als enige wetenschapper in Los Alamos consequent volgehouden: toen in het najaar van 1944 voldoende duidelijk werd dat het Duitse atoomproject mijlenver bij het Amerikaanse achter lag en nooit meer voor het einde van de Oorlog een bom zou opleveren, heeft hij zich als eerste en enige voor het einde van de oorlog met Duitsland teruggetrokken (1).

Dit is hem niet in dank afgenomen door de Amerikaanse autoriteiten. Hij mocht naar Engeland terugkeren, maar niet met anderen over zijn beweegredenen spreken (2). Philip Smith, lange tijd de meest centrale figuur in Pugwash Nederland, wees er in een In Memoriam van zijn hand in het blad van de INES organisatie op dat het Rotblat gedurende twintig jaar een inreisverbod in de Verenigde Staten heeft opgeleverd (3). Zo worden mensen die uit de karavaan stappen gestraft. Pas vanaf mei 1945 is er bij de wetenschappers van het Manhattan Project rumoer ontstaan over hoe het verder moest met het bomproject, vooral door de dreiging dat de bom tegen Japan gebruikt zou worden.

Joseph Rotblat, in 1955 al voorzitter van de British Atomic Scientists’ Association (ASA) is in dat jaar door toedoen van de filosoof Bertrand Russell betrokken geraakt bij het Russell-Einstein Manifesto, in eerste instantie als nucleair deskundige en ook als medeondertekenaar, één van de twee die niet reeds een Nobelprijs hadden ontvangen. In feite heeft dit geleid tot een grote doorbraak. Er circuleerden al ideeën over een bijeenkomst van wetenschappers over de kernbewapening, onder andere bij Rotblat zelf en de Amerikaan Rabinowitch, één van de twee oprichters van het tijdschrift “The Bulletin of the Atomic Scientists”.

Maar de eerste bijeenkomst van de latere Pugwash beweging kan vooral gezien worden als een vervolg op de uitgave van het Russell-Einstein Manifesto. Deze bijeenkomst werd twee jaar later in Pugwash, een dorpje aan de oostkust van Canada, met ruim twintig deelnemers gehouden. Een belangrijk aspect was dat ook Chinese en Russische wetenschappers aanwezig waren. Rotblat werd de eerste secretaris-generaal en is ook na zijn terugtreden uit die functie in 1973 de bepalende figuur in Pugwash gebleven, later als president.

Joseph Rotblat is zijn hele leven het streven naar nucleaire ontwapening trouw gebleven, ook na de verbreding van het terrein van Pugwash in 1989 tot andere aspecten dan be- en ontwapening. In 1996 nog had hij een belangrijke rol in de Canberra Commission on the Elimination of Nuclear Weapons, een commissie die opereerde met steun van de Australische regering. Deze commissie kwam toen met een aantal specifieke voorstellen die het door politieke onwil van dat moment helaas niet hebben gehaald. In de laatste jaren moest hij ervaren dat het nucleaire tij steeds meer in de verkeerde richting verliep: de onwil van de kernwapenstaten, met de VS vooraan, om te ontwapenen, de groeiende zorg voor verdere proliferatie over meer landen. Uiteindelijk viel hij toen terug op twee laatste steunpunten, die van het internationaal recht en de ethiek: “Remember your humanity”(4).

door Bart van der Sijde
Dit artikel werd eerder gepubliceerd in Vredesterts nr. 42, november 2005.

1. Einstein en Hiroshima, een terugblik, van Bart van der Sijde, Vredesterts nr. 41, 2005.

2. Leaving the bomb project, door Joseph Rotblat, The Bulletin of the Atomic Scientists, augustus 1985 (pag. 16-19).

3. Obituary for Sir Joseph Rotblat, the man who invented conscience, door Philip Smith, INES Newsletter, no. 50, September 2005. (Noot redactie: zie volgend artikel)

4. Citaat uit het Russell-Einstein Manifesto.