Bella Americana en de Internationale Gemeenschap

In zijn bijdrage aan de 53th Pugwash Conferentie in Halifax besprak onze voorzitter Bas de Gaay Fortman de implicaties van de Amerikaanse opstelling om zich afzonderlijk te houden van de internationale rechtsorde zoals die vorm kreeg na de tweede wereldoorlog. Hier volgen enkele elementen uit zijn voordracht waar we als Pugwash Nederland momenteel de aandacht op vestigen.

Het staat ter discussie, maar “peace enforcement” in de vorm van krachtdadige oplegging van vrede druist in tegen letter en geest van het handvest van de Verenigde Naties, zeker wanneer de uitvoering vanuit de USA vorm en gestalte krijgt in coalities van “the willing”. Het is de vraag of de discussie oprecht gebaseerd wordt op humanitaire interventie, op een Pax Americana waarbij dan gedacht kan worden aan de Pax Romana van de Romeinen omstreeks het begin van onze jaartelling. Er zijn immers sterke aanwijzin­gen dat het in werkelijkheid gaat om Amerikaans overwicht of hegemonie, economie en olie; om Bella^* Americana zoals dat onmiddellijk na 11 september verwoord werd met: Amerika is in oorlog.

Het 1945-handvest van de Verenigde Naties was gebaseerd op het na WO-2 overheersend gevoel van “dat nooit weer”. De eerste prioriteit van de VN is altijd geweest de internationale veiligheid in de zin van het vermijden van oorlog. Positieve vrede in de zin van vrede met rechtvaardigheid en respect voor mensenrechten is steeds ondergeschikt gehouden aan het vermijden van oorlog. In de ogen van steile voorstanders van “peace enforcement” werd het optreden van de VN teleurstelling op teleurstelling: Hongarije, Tibet, Czechoslowakije, Oost Timor, … In dilemma’s tussen enerzijds mensenrechten, democratie en ontwapening en anderzijds internationale veiligheid sloeg in de kwestie Irak de balans door naar machtsuitoefening terwille van ontwapening. Het is evenwel te eenvoudig om wat in Irak gebeurde te interpreteren alsof Amerikaanse vredesidealisten het wonnen van het realisme van de Veiligheidsraad zoals gebaseerd op het VN handvest. Daarvoor speelden unilaterale economische belangen en vooral unilaterale machtsoverwegingen een te belangrijke rol. In 1997 werd dit al expliciet als een nieuw Amerikaans realisme verwoord door Dick Cheney, Donald Rumsfeld en Paul Wolfowitz en anderen: handhaving en uitbreiding van internationale orde en veiligheid met het oog op USA veiligheid en welvaart en uitstraling van USA principes. In deze lijn verwoorde George W. Bush in zijn “2002 State of the Union” zijn drievoudige doctrine: actief Amerikaans wereld-leiderschap, regiem verandering in “schurken” staten en wereldwijde neo-liberale democratie. In overeenstemming daarmee gingen de Amerikanen keer op keer niet met de VN mee wanneer het hun niet schikte: geen Kyoto Protocol, passeren van de Veiligheidsraad met een “pre-ventive war”, geen internationaal hof van justitie, maar demonstratie van Amerikaanse suprematie als basis voor een nieuwe internationale orde.

In Europa voert de gedachte aan een Pax Americana niet alleen als vanzelf naar de Pax Romana van twee millennia geleden, maar ook naar een Pax Brittanica in de 19e eeuw. Dit zijn vormen van vrede door hegemonie, maar geen positieve vrede in de zin van vrede met rechtvaardigheid. De Amerikaanse obsessie met een as van het kwaad en regiem-verandering impliceert evenwel in de eerste plaats oorlog: een reeks van Bella Americana.

De prijs voor een samen opgaan met de Ameri­kanen zoals Blair verkoos, is een onderschrijving van hun positie en hun controversiële omgang met inter­nationale legitimiteit. Veel wordt overigens met de “if you can’t beat them join them” houding niet bereikt want het is de Amerikaanse missie en niet de coalitie die sturend is voor de actuele politiek. Tot aan de Pugwash Conferentie zag Washington de NAVO zelfs als een beletsel voor USA-flexibiliteit. Het blijft ge­compliceerd, maar ook wanneer macht gegeven is als een fact of life blijft de noodzaak van legitimi­teit: aanvaarding van machtsuitoefening door degenen over wie het gezag wordt uitgeoefend. Dat vergt leiderschap in overeenstemming met i) de algemeen aanvaarde principes en instituties, ii) de juiste processen voor besluitvorming en iii) aan­vaardbare resultaten.

Het nieuwe Amerikaanse leiderschap lijkt (ad i) het handvest van de VN niet meer te erkennen. Wereldvrede door wereldrecht is in alle realiteit nog geen beschikbare optie en zal dat wellicht ook nooit worden. Vorming en uitoefening van macht ter wille van veiligheid in de wereld blijft onont­koombaar ook zonder een wettelijke verankering. Maar zolang mondiale representatieve democratie nog niet mogelijk is, is delen van de macht nog het beste alternatief. Militaire macht mag dan soms veiligheid bieden, zij schept ook nieuwe be­dreigingen en impliceert gevaren zoals thans in het na-oorlogse Irak. Gelukkig worden de foute principes van de “New American Age” onderwerp van dagelijks debat in de USA zelf. Europa, moet, als de bakermat van internationaal recht, aan dit debat meedoen, evenzeer als dit ligt op de weg van Pugwash Internationaal.

De juiste processen (ad ii) in een kader van een wettige wereldmacht betreffen noodzakelijkerwijs de VN en machtige organen als de WTO. Maar die instanties missen in hun besluitvorming de democratische legitimatie en staan geen “bottom to top” correcties toe. Aanvaardbare resultaten (ad iii) zouden gezocht kunnen worden in een herleving van de VN met haar drie grootse doelstellingen na WO2: internationale veiligheid, mensenrechten en ontwikkeling. Deze drie mega-projecten moeten enerzijds verdedigd worden tegen unilaterisme van de USA of van wie dan ook en vragen anderzijds om een structurele hervorming van de VN. Alle drie VN doelstellingen kampen met enorme tekort­komingen: niet aflatende manifestaties van binnen-statelijk geweld waar de internationale gemeenschap geen antwoord op had (Ruanda, Srebenica), de dagelijkse schending van de mensenrechten van met name vrouwen en leden van bedreigde minderheden en tenslotte het enorme deficit in armoede bestrijding en in ontwikkeling zoals die tot uiting komt in gigantische ongelijkheden tussen landen en tussen mensen.

Om op wereldschaal aan al deze tekortkomingen tegemoet te komen is een andere stijl van internationale politiek nodig, een stijl die uitnodigt tot participatie van alle betrokkenen, niet gestoeld op geopolitieke manipulatie maar gericht op concrete bedreigingen zoals gebrek aan water, machtswellust en illegaal wapenbezit. In een kader van niet louter negatieve maar ook positieve vrede wordt een speciale plaats ingenomen door de USA met al haar militaire, financiële en menselijke macht. Daarbij is het van wezenlijk belang dat veranderingen plaatsvinden binnen een kader van internationaal recht met betrekking tot soevereini­teit, verbod van agressie, proportionaliteit bij ingrijpen in staten die het internationale recht schenden. Duidelijk is wel dat er in de door de Bella Americana ontstane situatie veel meer op het spel staat dan alleen internationale veiligheid in strikte zin.