Politieke en militaire dilemma’s op wereldniveau, een conferentie in overweging

De grote politieke en militaire veranderingen op wereldniveau zijn genoeg bekend. Een paar kapstokken zijn: het aantreden van president Bush jr. en zijn neo-conservatieve regering, de schokkende aanslagen van “nine-eleven”, de controversiële oorlog in Irak, de grote aandacht voor massavernietigings wapens, de aantasting van het internationaal recht en de bijkomende grote politieke verdeeldheid in Europa. Deze bijdrage is bedoeld als opzet voor een mogelijke conferentie over deze nieuwe problemen.

Er zijn reeds voorbesprekingen geweest. Van de kant van Pugwash Nederland is Edy Korthals Altes bij de opzet betrokken en zullen nog een paar leden meedenken. In deze fase lijkt het me goed om het type conferentie en de identificatie van de onderwerpen die aan de orde stellen. Er is reden tot bezorgdheid op vele gebieden. Energie, milieu en bedreiging van de soorten kwamen aan de orde bij “Sharing the Planet”. De zorgwekkende ontwikkelingen in grote delen van de wereld (in het bijzonder Afrika) en armoede in haar algemeenheid hangen samen met de dominantie in de internationale handel van Noord-Amerika en Europa.

Hoe verder met deze planeet in de 21^ste eeuw?

Voor mijzelf is het voorstel van “een conferentie” ingege­ven door de grote verschillen in inzicht en aanpak van vrede en veiligheid, de internationale rechts­orde, de positie van de VN-Veiligheidsraad, het internationaal terrorisme en de teloorgang van wapenbeheersing “oude stijl”. Die verschillen verscherpten na het aantreden van president Bush jr. en na 11 september 2001. Uiteraard zal men op zinnige momenten moeten aansluiten bij de meer algemene vragen, maar ik pleit voor een zekere focussering. In Pugwash verband is al een titel gesuggereerd voor de conferentie: “Het herbouwen van de internationale rechtsorde”.Een te duidelijke beperking tot het internationaal recht (tenzij breed uitgelegd met alle politieke en militaire aspecten) vind ik te smal. Ik sluit bij het identificeren van thema’s deels aan bij Robert Kagan, die een geruchtmakend essay schreef (Policy Review, juni 2002) over de verschillen tussen Amerika en Europa. Verder noem ik als essays van Pugwash­leden: Steven Miller over de teloorgang van wapenbeheersing (Skepticism Triumphant: The Bush Administration and the waning of arms control; Revue Internationale et Strategique, May 2003), en Edy Korthals Altes, over de Pax Ameri­cana (Vredesterts TU/e, nr. 34). Zelf heb ik ook een aantal kritische artikelen over het onderwerp geschreven in Vredesterts TU/e.

Naar mijn mening moeten we beginnen met een identificatie van thema’s en een analyse van de verschillen in opvattingen tussen de leidende elite van de VS en grote delen van de rest van de wereld, inclusief Europa. Het overslaan van deze fase en het meteen overgaan naar de huidige problemen is te geforceerd en leidt veelal tijdens een conferentie tot een inhaalslag. Als thema om mee te beginnen denk ik daarom aan:

1. Verschillen in benadering tussen de VS en Europa van internationale veiligheid, met als elementen:

* De breuklijn die met Bush jr. en medewerkers ontstaan is t.a.v. hun internationale politiek.

* De tegenstelling tussen de voorkeur voor militaire macht van de VS en de diplomatie van Europa, gekoppeld aan i) de (on)mogelijkheid tot militaire machtsuitoefe­ning en ii) het verschil in specifieke ervaring (Europa met WO-1 en WO-2 op eigen bodem); kortom de door Kagan gestarte discussie.

* De verdeeldheid in Europa over de te voeren buitenlandse politiek met Frankrijk, Duitsland en België versus Engeland, Spanje en Nederland.

2. De VS, Europa en het Internationaal Recht zullen waarschijnlijk het hart van de conferen­tie vormen. Daarbij gaat het uitein­delijk om de vraag of de omgang tussen staten terugvalt naar de periode van voor de VN (eventueel Volken­bond) of dat de VN alsnog en opnieuw als bin­dend en gezaghebbend element wordt erkend. Anders gezegd: vormen in de komende tijd de VS of de VN de maatstaf voor de internationale politiek? Ook hier geef ik een paar elementen om nader te preciseren:.

* De belemmering om niet te zeggen afbraak van het internationaal recht vanwege het optreden door de VS met elementen als: geen toestemmings­resolutie van de VN voor de oorlog met Irak, de bestrijding van het International Criminal Court, het afstemmen van het Test Ban Treaty, het eenzijdig opzeggen van het ABM verdrag (naast tegenwer­king van Kyoto, BWC, Ottawa en NPV).

* De relatie tussen de VS en de VN met (on)terecht verwijten van ineffectiviteit of politieke obstructie, verschil van politiek inzicht (kwestie Irak), diep­gewortelde afkeer tegen de VN, wel of geen bereid­heid de VN prioriteit te geven, de VN als partner indien het meewerkt (zoals nu, na de oorlog tegen Irak, als leverancier van veiligheidstroepen) en te passeren als het tegenwerkt

* De behandeling van vijf punten in het document Strategic Trends^*:

1. het oorlogsrecht;

2. het recht op zelfverdediging;

3. de dreigingsperceptie;

4. het recht op interventie (met name op een preventieve oorlog) versus soevereiniteit;

5. de effectiviteit van de Veiligheidsraad.

Met name het recht op ingrijpen van de VN (of de VS) in een humanitaire nood­situatie verdient alle aandacht.

3. De VS en Europa en de militaire aspecten

Hierbij speelt de internationale rechtsorde een belangrijke rol:

* De uiteenlopende kracht van het militaire apparaat van beide continenten. De predominantie van het militaire apparaat van de VS en de wil om techno­logisch koploper te zijn en te blijven met precisie­wapens, penetrerende nucleaire wapens, BMD, ruimte­wapens en met een vrijwel onbegrensd militair budget. Dit versus een beperkt budget, de versnipperde opbouw en het beperkte belang dat aan militaire opbouw wordt gehecht in Europa.

* De teloorgang van wapenbeheersing en ontwape­ning in een paar jaar tijd, waardoor slechts bilaterale overeenkomsten, meestal met medewerking en in het belang van de VS mogelijk zijn (zie het artikel van Steven Miller).

* De waarde die gehecht wordt aan de mogelijkheid van militair optreden.

4. Het internationaal terrorisme

Deze vorm van geweld vormt een immens pro­bleem, maar wel een probleem met vele gezichten. Het terrorisme van Bin Laden heeft mondiale aspecten en is verbonden met een diepe afkeer die militante groeperingen binnen de Islam voelen voor het Westen en in het bijzonder voor de VS van. Het terrorisme in Israël/Palestina wordt door velen gezien als een terrorisme over en weer, als een bijna dagelijkse afrekening van twee partijen die elkaar elke vierkante meter grond betwisten. Ik denk aande volgende aspecten:

* De (beperkte) rol en mogelijkheden van het militaire apparaat. In Afghanistan is de Taliban verdreven (uit Kabul), maar dreigt als vanouds de onveiligheid gecontinueerd te worden. In Irak heeft de bezetting een nieuw gericht terrorisme veroor­zaakt, losstaand van El Qaida.

* De rol van veiligheidsdiensten ter voorkoming van aanslagen. Hoe beperkt is hun effectiviteit in bij­voorbeeld Israël?

* De aanpak van de diepere oorzaken van terroris­me. Mijns inziens heeft de huidige VS regering daarvoor een blinde vlek. Hoe men het ook went of keert de wortels van terrorisme hangen veelal samen met de dominantie van de VS in de wereldpolitiek, soms met de leefwijze van het Westen in het algemeen. Een absolute wereldmacht die zich daar ook op laat voorstaan, wekt grote weerstand op.

Ik ben mij ervan bewust dat bovenstaande een breed programma omvat en dat bepaalde keuzes onont­koombaar zullen zijn. Uiteraard kan aanvulling nodig zijn.

door Bart van der Sijde